ใครต่อใครมักตั้งข้อสังเกตว่า สิ่งก่อสร้างอันใหญ่โตโอฬารเยี่ยงนครวัด ไม่เพียงใช้เวลาสร้างนานนับร้อยปี ใช้ก้อนหินนับแสนลูกบาศก์เมตร ใช้ช้างในการชักลากก้อนหินหลายหมื่นเชือก แน่นอนว่าต้องใช้แรงงานคนทั้งที่เป็นกุลีแบกหามและเป็นช่างสลักเสลาลวดลายนับเป็นแสน ๆ คน
.
ทั้งกุลีและช่างฝีมือเหล่านั้น ใครจะรู้ว่ามีสักกี่คนที่สมัครใจมาทำการใหญ่นี้ และมีสักกี่คนที่ถูกบังคับกะเกณฑ์มาทำงานเยี่ยงทาส กระทั่งล้มตายทับถมกันเป็นฐานของนครวัด ซึ่งก่อร่างขึ้นตามแรงปรารถนาของกษัตริย์ขอม ในอันที่จะบูชาคารวะเทพเจ้าที่ตนสักการะเทิดทูน จึงสร้างปราสาทหินขึ้นเป็นดั่ง “ทิพยวิมาน” หรือ “เทวาลัย” ของเทพเจ้าบนโลกมนุษย์ เสียจนใหญ่โตอัครสถานเกินกว่าที่คนในโลกปัจจุบันจะคิดฝันสร้างขึ้นได้
.
ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ที่เป็นส่วนหนึ่งของการเดินทางครั้งนี้
